Rajchman (Reichman, Rejchman) Aleksander Michał pseud. Olek (1890–1940), matematyk, docent Uniw. Warsz., profesor Wolnej Wszechnicy Polskiej. Ur. 13 XI w Warszawie, był synem Aleksandra (zob.) i Melanii z Hirschfeldów Rajchmanowej (zob.), bratem Ludwika (zob.) i Heleny Radlińskiej (zob.).
R. ukończył w r. 1910 studia matematyczne na Sorbonie w stopniu licencjata. Odbył później studia specjalne we Francji i Niemczech. Od 1 X 1919 był młodszym asystentem Seminarium Matematycznego Uniw. Warsz.; prowadził m. in. ćwiczenia z geometrii analitycznej do wykładu Zygmunta Janiszewskiego, przyjaciela z okresu studiów we Francji. W r. 1921 uzyskał na Uniwersytecie Warsz. stopień doktora filozofii, a 1 X 1922 został tamże starszym asystentem. Od r. 1926 był docentem matematyki na Uniw. Warsz. i profesorem nadzwycz. w Wolnej Wszechnicy Polskiej (WWP). Wykładał i prowadził seminarium dla studentów starszych roczników z wybranych zagadnień teorii funkcji zmiennej rzeczywistej i rachunku prawdopodobieństwa. Opublikował ok. 40 prac naukowych częściowo we współautorstwie w czasopismach polskich i zagranicznych, m. in. w: „Comptes Rendus Hebdomadaires des Séances de l’Académie des Sciences” w Paryżu (1923, 1925, 1928, 1930), „Fundamenta Mathematicae” (1921, 1922, 1923, 1934), „Mathematische Annalen” (1926, 1929), „Mathematische Zeitschrift” (1926, 1927), „Bulletin International de l’Académie Polonaise des Sciences et des Lettres” (1925, 1935), „Monatshefte für Mathematik und Physik” (1915), „Pracach Matematyczno-Fizycznych” (1917, 1919, 1924, 1925), „Wiadomościach Matematycznych”, (1920, 1921, 1933), „Mathesis Polska” (1930, 1931, 1934), „Kwartalniku Statystycznym” (1931, 1933, 1934) i in.
Początkowo R. zajmował się głównie problematyką szeregów trygonometrycznych. Wprowadził w niej kilka nowych pojęć, odkrył i udowodnił wiele podstawowych dla dalszego rozwoju tej dyscypliny twierdzeń, wypracował nowe metody badawcze. Pod koniec lat dwudziestych zainteresował się rachunkiem prawdopodobieństwa, w tym prawem wielkich liczb, analityczną teorią prawdopodobieństwa i niektórymi zastosowaniami. Propagował stosowanie rachunku prawdopodobieństwa w badaniach statystycznych. Polemizował z teorią koniunktury Michała Kaleckiego (1933). Opracował Tablice i wskazówki dla stosujących metodę reprezentatywną w statystyce. Z. 1. Statystyka alternatywy prostej przy losowaniach indywidualnych nieograniczonych (W. 1938), dość mocno skrytykowane („Kwart. Statyst.” 1938 s. 237–41).
Oprócz tych dwóch kierunków zainteresowań naukowych R. rozpatrywał niektóre szczegółowe zagadnienia z teorii wyznaczników i różniczkowalności funkcji. W l. 1930–5 redagował dział zadaniowy czasopisma „Mathesis Polska”, zamieszczając wiele własnych, interesujących problemów. «Był to niewątpliwie – pisał o nim K. Kuratowski – wybitny matematyk, brak komunikatywności sprawił jednak, że studenci nie odnosili większych korzyści z kontaktów z nim. Dopiero ok. 1920 r. zdobył sobie świetnego ucznia w osobie przyszłego profesora Antoniego Zygmunda; miał również dość znaczny wpływ na bardzo uzdolnionego Zygmunta Zalcwassera»; uczennicą R-a była też Halina Milicer-Grużewska (ur. 1901, zm. 1981 w Szwajcarii) zajmująca się m. in. zastosowaniami rachunku prawdopodobieństwa i statystyką matematyczną. R. był członkiem Polskiego Tow. Matematycznego (PTM), Polskiego Tow. Statystycznego (PTS), reprezentując w radzie PTS sekcję statystyki matematycznej. Brał udział w I kongresie matematyków radzieckich w Charkowie w czerwcu 1930 m. in. z Antonim Przeborskim i Jerzym Spławą-Neymanem; korespondował z wybitną matematyczką radziecką Niną K. Bari, uczestniczką I Polskiego Zjazdu Matematyków we Lwowie (1927), członkinią PTM.
W okresie międzywojennym R. współpracował z Komunistyczną Partią Polski; używał pseudonimu Olek. Należał do grupy lewicowych pisarzy, publicystów i naukowców skupionych wokół powstałego z inicjatywy działaczy Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom pisma „Oblicze Dnia” (wychodziło od lutego do lipca 1936), jak również do tych, którzy w maju 1936 wysłali depeszę wyrażającą solidarność z proletariatem Lwowa w związku z krwawymi zajściami w czasie manifestacyjnego pogrzebu zabitego przez policję bezrobotnego. Był jednym z współorganizatorów (1936) Krajowego Komitetu Pokoju przy Zarządzie Głównym Ligi Obrony Praw Człowieka i Obywatela. Aresztowany w końcu 1939 r. przez gestapo, był więziony m. in. w Al. Szucha, po czym wywieziony stąd, zginął w obozie koncentracyjnym Sachsenhausen lub Dachau (?), dn. 30 III 1940.
Z małżeństwa z Wiktorią z Rosińskich (1884–1949), nauczycielką matematyki, po wojnie kierowniczką biblioteki Instytutu Filmowego w Łodzi, R. dzieci nie miał.
Bibliogr. Warszawy. Wydawn. ciągłe 1919–28; toż za l. 1944–54; Bibliografia wydawnictw GUS 1918–1968, W. 1968; Enc. Warszawy, W. 1975; Łoza, Czy wiesz kto to jest? Uzupełnienia i sprostowania; Materiały dotyczące słownika biograficznego matematyków polskich, W. 1984; Naas J., Schmid H. L., Mathematisches Wörterbuch, Berlin-Leipzig 1984 II; Olszewicz, Lista strat kultury pol.; Poggendorff J. C, Biographish-Literarisches Handwörterbuch der exakten Naturwissenschaften, Berlin 1981 VIII Teil 7, 1. Lieferung; Składy uniwersytetu i spisy wykładów Uniw. Warsz. na r. akad. 1926–39; Wolna Wszechnica Polska. Skład osobowy i spis wykładów wraz z rozkładem godzin na r. akad. 1934/5, W. 1934; Katalog polskiej literatury matematyczno-przyrodniczej, Kr. 1930 XVI (1919–1922); Katalog wydawnictw PAU, 1873–1947, Kr. 1948 I, II; Katalog wydawnictw Tow. Naukowego Warszawskiego, 1907–1932, W. 1933; – Istorija estestvoznanija w Rossii. T. II: Fiziko-matematičeskie i chimičeskie nauki (vtoraja polovina XIX – načalo XX veka), Moskva 1960; Istoriko-matematičeskie issledovanija. Vypusk XXVII, Moskva 1983; Jaczewski B., Polityka naukowa państwa polskiego w l. 1918–1939, Wr. 1978; Kowalski J., Komunistyczna Partia Polski 1935–1938, W. 1975; Kuratowski K., Pół wieku matematyki polskiej 1920–1970, W. 1973; Manteuffel, Uniw. Warsz. 1915/16–1934/5; tenże, Uniw. Warsz. 1939/40–1944/5, s. 79; Marczewski E., Rozwój matematyki w Polsce, Kr. 1948; Plancherel M. M., Le developpement de la théorie des séries trigonometriques dans le dernier quart siècle, ,.L’Enseignement Mathématique” Vol. 24: 1924–5 s. 19–58; Róziewicz J., Polsko-radzieckie stosunki naukowe w l. 1919–1939, Wr. 1979; Śladkowski W., Emigracja polska we Francji 1871–1918, L. 1980; Tomicki J., Lewica socjalistyczna w Polsce 1918–1939, W. 1982: Walczak M., Szkolnictwo wyższe i nauka polska w latach okupacji 1939–1945, Wr. 1978; Walka o oświatę, naukę i kulturę w latach okupacji 1939–1944, W. 1967; Wkład Polaków do kultury świata, L. 1976; Zarys dziejów nauk przyrodniczych w Polsce, W. 1983; Zygmund A., Polish mathematics between the two wars (1919–1939), w: Proceedings Second Canadian Mathematical Congress, Vancouver 1949 s. 3–9; tenże, Trigonometrical Series, New York 1959 I–II; – Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, Londyn 1970 I; Dziennik Urzędowy Min. WRiOP 1926 nr 12 s. 312, nr 14 s. 395; Sprawozdania z czynności i posiedzeń PAU T. 30: 1925 nr 4 s. 21; T. 40: 1935 nr 6 s. 200; Sprawozdania z posiedzeń TNW R. 11: 1928 III z. 2 s. 115–49 i 149–52; – „Comptes-Rendus Hebdomadaires. Séances de l’Académie des Sciences” (Paris) [No] 221: 1945 s. 389 (Sierpiński W., Wspomnienie pośmiertne o Rajchmanie); „Mathesis Pol.” 1931 s. 75–6; „Mies. Liter.” 1930 s. 419–20; „Stolica” 1985 nr 23 s. 4; „Szkoły Akad.” 1930 nr 10 s. 42, 64; „Wiad. Mat.” 1973 s. 11, 1976 s. 95, 98, 100, 119, 1982 s. 222, 1986 (życiorys, bibliogr. prac) [w druku]; – B. Narod.: rkp. ze zbiorów S. Dicksteina, sygn. 2936 k. 23–27 (druk pracy R-a); Centr. Arch. KC PZPR: Teczka osobowa 10893, rel. 1964; – Informacje prof. Antoniego Zygmunda.
Jerzy Kubiatowski i Walerian Piotrowski